چند روایت کوتاه درباره‌ی شب یلدا؛ یک دقیقه بیشتر بمان!

شب یلدا به شب سیاه و تاریک معروف است؛ شبی که ستاره ندارد و ماه پنهان است. شبی که پاییز را بدرقه می‌کنیم و به استقبال زمستان می‌رویم؛ با قصه و خاطره.
در شب یلدا، بیشتر ایرانیان در خانه‌ی بزرگِ خانواده دور هم جمع می‌شوند، با رنگ و شادی جشن کوچکی برگزار می‌کنند و خوراکی‌های مرسوم این شب را می‌خورند؛ آجیل و انار و هندوانه.

یلدا از کجا آمد؟

درباره‌ی سرآغازِ یلدا روایت‌های متعدد و متفاوتی وجود دارد؛ گروهی از پژوهشگران یلدا را جشن گرامی‌داشت نور و جشن پیروزی نیکی بر بدی می‌دانند. وقتی‌ روشنی بر تاریکی غلبه می‌کند و خورشید از پس شب تیره و تار رخ می‌نماید و مژده می‌دهد که آهای مردم جهان! من به دنیا آمده‌ام!

و گروهی دیگر معتقدند ایرانیان باستان انقلاب زمستانی و تغییر فصل را جشن می‌گرفتند و یلدا به معنای میلاد، مفهومی است که از مسیحیان گرفته‌ شده.

پدرام جم در مقاله‌ای می‌نویسد گویا در اواخر سده‌ی چهارم هجری، یلدا یا همان میلاد مسیح از اعیاد مسیحیان بود و در سده‌ی پنجم هجری، اولین کاربردهای واژه‌ی یلدا در ادب فارسی پدیدار شد. ایرانیان مسلمان به پیروی از مسیحیان، یلدا را به مفهوم بلندترین شب سال هم به کار می‌بردند. تا سده‌ی هفتم هجری پیوند میلاد مسیح و یلدا را می‌توان در آثار ادبی دید و پس از آن، کاربرد یلدا در آثار ادبی بیشتر شد و عموم مردم هم با آن آشنا شدند و این نام کم‌کم جایگزین نام باستانی جشن آغاز زمستان ایرانیان شد.

بااین‌حال، منابع دیگری مانند تاریخ تمدن اثر ویل دورانت، دین مهری یا جشن‌های آتش وجود دارند که از آیین مهر می‌گویند که در دوران هخامنشی به وسیله‌ی جنگاوران ایرانی در سراسر آسیای صغیر و روم گسترش یافت تا جایی که بعضی از اقوام و ملل، مهر را با خدایان خود به‌ویژه‌ی خدای آفتاب یکی کردند.

پنج سده‌ی تمام این آیین بخش مهمی از آسیا و اروپا و شمال آفریقا را تحت نفود داشت تا زمانی که کنستانتین، امپراتور روم، تصمیم گرفت دین مسیح را بپذیرد و بسیار تلاش کردند تا دین مسیح را جایگزین آیین مهر کنند. یک‌جورهایی هم موفق شدند بسیاری از آداب مهر را مهر مسیحیت بزنند. روز ۲۵ دسامبر که تولد مسیح است، روز تولد مهر و خورشید تابان است. اثر این تقارن در انگلیسی به صورت Sunday روز خورشید باقی مانده است.

شب یلدا را با شب میلاد مسیح تطبیق کرده‌اند. جشن میلاد مسیح «نوئل» که در بیست‌وپنجم دسامبر تثبیت شده، در اصل جشن ظهور میترا (مهر) بوده که مسیحیان در سده‌ی چهارم میلادی آن را روز تولد عیسا قرار دادند.

فلسفه‌ی شب یلدا

مردم بیش از آنکه دوستدار منطق باشند، به شعر عشق می‌ورزند و اگر اساطیر و افسانه‌هایی در کار نباشد، ملت‌ها از میان می‌روند. برای همین، میترا و آناهیته، خدای خورشید و ماه، خدای رویش و حاصلخیزی و تناسل و روابط جنسی نیز برای خود پرستندگانی داشتند و در کنار اهورامزدا خدای رسمی باقی ماندند؛ اسامی آن‌‌ها در زمان اردشیر دوم در نوشته‌های سلطنتی پیدا شد. از آن به بعد، نام میترا روزبه‌روز بزرگ‌تر و نیرومندتر می‌شد، و نام اهورامزدا رو به زوال می‌رفت. چون قرن اول میلادی فرا رسید، پرستش میترا (=مهر)، خدای جوان و زیبا، که بر گرد صورت او هاله‌ای از نور تصور می‌شد و نماینده‌ی یکی بودن اصل قدیمی آن با خورشید به شمار می‌رفت، در سراسر امپراتوری روم رواج یافت؛ انتشار همین آیین مهرپرستی بود که سبب برپا داشتن عید میلاد مسیح در میان مسیحیان گردید.

شب سیاه و طولانی

یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شب‌های سال است. و در آن شب یا نزدیک به آن آفتاب برج جدی تحویل می‌کند و قدما آن را سخت شوم و نامبارک می‌انگاشتند. در بیشتر نقاط ایران در این شب مراسمی برگزار می‌شود. شعرا زلف یار و همچنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی بدان تشبیه می‌کنند و از اشعار برخی شعرا مانند سنایی و معزی که به عنوان شاهد نقل می‌شود، رابطه‌ی میان مسیح و یلدا ادراک می‌شود. یلدا برابر است با شب اول جدی و شب هفتم دی‌ماه جلالی و شب بیست‌ویکم دسامبر. شاعران برای بیان مفاهیمی از این واژه استفاده کرده‌اند و نشانگر قدمت این یادبود و جشن است:

چون حلقه ربایند به نیزه، تو به نیزه          خال از رخ زنگی بربایی شب یلدا

آداب و رسوم شب یلدا

پژوهشگران می‌گویند احتمالاً مردم خوراکی‌هایی با طبیعت گرم را در شب یلدا مصرف می‌کردند تا از بدن آن‌ها در برابر گزند سرما محافظت کند. ایرانیان باستان زمان تغییر فصل را زمان مناسبی برای تفأل و پیشگویی می‌دانستند، برای همین در شب یلدا فال هم می‌گرفتند.

یکی دیگر از رسوم ایرانیان باستان در شب یلدا نوعی نمایش نمادین بود. مردم مجسمه‌ای را با وسایل به‌دردنخور می‌ساختند که درواقع پیکره‌ای از زمستان بود و آن را آتش می‌زدند. این رسم از مرگ زمستان و چیرگی انسان بر طبیعت حکایت می‌کرد.

ولی مهم این است که فلسفه‌ی یلدا مبتنی بر صلح و دوستی است و مردم را دعوت می‌کند به گفت‌وگو و خیال‌بافی و داستان‌پردازی که در هر زمان و دوره‌ای نقش مهم و مؤثری در آسایش و آرامش دارد. حتی قصه‌ها و افسانه‌هایی که درباره‌ی یلدا وجود دارد، سرشار از امیدواری‌ و زندگی‌اند. حکایت مهر و ماه یکی از این قصه‌های مرسوم است.

حکایت مهر و ماه

ماه دلداده‌ی مهر بود و این دو سر بر کار خود داشتند؛ که زمان کارِ ماه، شب است و مهر، روزها بر می‌آید. ماه بر آن بود که سحرگاه، راه بر مهر ببندد و با او درآمیزد، اما همیشه در خواب می‌ماند و روز فرا می‌رسید که ماه را در آن راهی نبود. سرانجام، ماه تدبیری می‌اندیشد و ستاره‌ای را اجیر می‌کند، ستاره‌ای که اگر به آسمان نگاه کنی، همیشه کنار ماه قرار دارد و عاقبت.. نیمه شبی…

ستاره، ماه را بیدار می‌کند و خبر نزدیک شدن خورشید را به او می‌دهد. ماه به استقبال مهر می‌رود و راز دل می‌گوید و دل‌بری می‌کند و مهر را از رفتن باز می‌دارد. در چنین زمانی است که خورشید و ماه کار خود را فراموش می‌کنند و عاشقی پیشه می‌کنند و مهر دیر برمی‌آید و این شب، یلدا نام می‌گیرد. از آن زمان، هر سال، مهر و ماه تنها یک شب به دیدار یکدیگر می‌رسند و هر سال را فقط یک شب بلند و سیاه و طولانی است که شب یلداست.

ننه‌سرما و بابابرفی

در قصه‌ی ننه‌سرما و بابابرفی هم ننه‌سرما دوست دارد بابابرفی زودتر بیاید و هم‌دیگر را ببینند، ولی انتظار او به دیدار ختم نمی‌شود! ننه‌سرما همیشه خسته می‌شود و خوابش می‌برد تا اینکه….

مژگان کلهر، از نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان، روایتی نو از این قصه‌ی قدیمی را خلق کرده که در کتاب بابابرفی در شب یلدا چاپ شده است. قصه‌ای شیرین که شادی‌آور و امیدبخش است و خواندن آن در شب یلدا باعث می‌شود خاطره‌ای خوش در ذهن کودکان ماندگار شود.

خلاصه‌ی داستان

شب یلدا نزدیک است و بچه‌های مدرسه می‌خواهند نمایش اجرا کنند. دو سه نفر باید لباس میوه‌ای بپوشند؛ لباس خرمالو و انار و ازگیل. یکی دو نفر هم باید دور کرسی بنشینند و نقل و آجیل بخورند تا خانم معلم داستان ننه‌سرما و بابابرفی را تعریف کند. یکی از بچه‌های کلاس خیلی دوست دارد نقش بابابرفی را بازی کند، ولی خانم معلم می‌گوید بابابرفی توی نمایش نیست. مگر می‌شود؟ آخر جشن شب یلدا جشن آمدن زمستان و بابابرفی است.

والدین و معلمان می‌توانند از این داستان ایده بگیرند و کودکان را برای یک جشن یلدایی به‌یادماندنی آماده کنند؛ عروسک‌ بسازند و یا مقدمات یک نمایش کلاسی جذاب را فراهم کنند.

با اینکه بابابرفی در شب یلدا کتابی است که در مجموعه‌ی کلاس اولی، کتاب اولی چاپ شده تا کودکان نوسوادی که کلاس اول دبستان هستند، بعد از تمام کردن درس ۱۳ کتاب فارسی بتوانند داستان را به‌راحتی بخوانند. بااین‌حال، والدین، مربیان و معلمان می‌توانند قصه‌ی این کتاب را برای کودکان ۵ تا ۹ ساله تعریف کنند و براساس آن، فعالیت‌های خلاقانه‌ی هنری، فرهنگی و ادبی طراحی کنند.

خرید اینترنتی کتاب بابابرفی در شب یلدا

* در نوشتن این مطلب از دیدگاه‌های ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن؛ مشرق زمین گاهواره‌ی تمدن، فرانتس کومن در کتاب دین مهری، هاشم رضی در کتاب جشن‌های آتش، جابر عناصری در مقاله‌ی دی‌، ماه اهورامزدا و سرآغاز صولت سرمای زمستان و پدرام جم در مقاله‌ی یلدا استفاده شده است.

گردآوری‌شده در تحریریه‌ی نشر افق